Azot (frans.azote, yunon.a-inkor qilish yuklamasi va zoe-hayot)- kimyoviy element, belgisi N (lat.Nitrogenium), at.n. 7, at.m 14,0067. Azot-rangsiz va hidsiz gaz; zichligi(kg/m3): gazsimoniniki 1,25, suyug`iniki 808.
Azot amiakni sintezlashda, turli protsess va qurilmalarda inert muhit, suyuq azot sovitish ustanovkalarida sovutish agenti sifatida ishlatiladi.
M. Tog’-kon sanoatida azot gazi portlash va yong’inlarning oldini olish orqali ma’lum hududlarni xavfsiz saqlash uchun ishlatiladi.
Aktiv ko‘mir (faollashgan uglerod) – qazib olingan tosh ko`mir yoki pista ko`mirdan smolali moddalarni ketkazib, tarmoqlangan g`ovak to`r hosil qilish yo`li bilan olinadi. A.k. gazlarni tozalashda, adsorbent va eltuvchi katalitik qo`shimchalar sifatida, sanoatda qimmatbaho organik eritgichlarni tutib qolishda, vacuum texnikasida-sorbtsion nasoslar yaratishda ishlatiladi.
M. Aktiv ko‘mirning (faollashgan uglerod) asosiy xususiyati uning yuzasida ko’p miqdordagi teshiklar tufayli uning yuqori singdirish qobiliyatidir.
Antidetonator (anti.. va detonator)-oktan sonini oshirish uchun motor yonilg`isiga qo`shiladigan qo`shilma(metalloorganik va organic birikmalar); karbyuratorli dvigatel silindrlarida yonilg`ining detonatsiyasiz yonishiga imkon beradi. Eng ko`p tarqalgan Antidetanator .-benzinga etil suyuqligi ko`rinishida qo`shiladigan (1 kg yonilg`iga 1-3 ml hajmda)tetraetil-qo`rg`oshin. Antidetanatorli motor yonilg`isi juda zaxarli.
M. Tog‘-kon ishlarida amalga oshirilgan xavfsizlik choralari doirasida muhandislar portlatish jarayonining muhim joylariga antidetonatorlarni o‘rnatdilar. Ilg’or sensorlar bilan jihozlangan ushbu antidetonatorlar har qanday kutilmagan yoki muddatidan oldin portlash signallarini aniqlash uchun mo’ljallangan.
Antikorozion qoplama (anti.. va lat. Corrosion-yoyilish)-buyumlarni tashqi muhitning korrozion ta`sirlaridan saqlash, ko`rkamlashtirish uchun ularning sirtiga qoplanadigan yupqa qatlam.A.q.ning metalli (ruxlash, kadmiylash, nikellashxromlash, qalaylash, qo`rg`oshinlash, tilla suvi yugurtirish va b.); lak-bo`yoqli; shish-emalli, oksid pardali (qoraytirish, anodli ishlov berish va b.), rezina bilan qoplash (gummirlash),plastmassa va bitum bilan moylash xillari bor.
M. Namlik, kimyoviy moddalar va abraziv materiallarning korroziy ta’siriga qarshi turish uchun mo’ljallangan antikorozion qoplama uskunaning ishlash muddatini uzaytiradigan bardoshli to’siqni hosil qiladi.
Antioksidlovchilar (antioksiliteli), antioksidantlar, oksidlanish ingibitorlari-organik birikmalarining oksidlanishini to`xtatishga moyil tabiiy yoki sintetik moddalar. A.sifatida, mas.., fenollar, aromatic aminlar, fosfor kislota tuzlari ishlatiladi. A.polimerlar (kauchuk tola, plastmassa), surkov moylari, yoqilg`I, oziq-ovqat maxsulotlari (mas.,yog`lar)ga qo`shiladi.
M. Qazib olingan foydali qazilmalarni qayta ishlashda kon kompaniyasi rudani tozalash jarayoniga antioksidantlarni kiritdi.
Argon (yunon.argos-sust)-inert gazlar gruppasidagi kimyoviy element, belgisi Ar(lat. Argonum), at.n. 18, at.m. 39,948. Rangsiz va hidsiz gaz; zichligi 1,78 kg/m3, tsyuq=189oC. Atmosferaning 0,93% ini (hajm bo`yicha) tashkil qiladi. A.havoni ancha past t-rada sovitib, so`ng rektifikatsiyalash (ajratish) protsesiga olinadi. Metallurgiya va kimyoviy protseslarda, payvandlash texnikasi (mas., argon-yoy bilan payvandlash)da inert muhit sifatida, shuningdek elektr lampa va schyotchiklarda nurlanishni ionlovchi to`ldirgichlar sifatida ishlatiladi.
M.Argon arqon payvandlash kabi payvandlash usullaridan tortib metallurgiya va kimyoviy jarayonlarda inert vosita bo’lib xizmat qilishgacha bo’lgan turli xil jarayonlarda muhim rol o’ynaydi.
Barraj: kon lahimlarini suv o‘tkazmaydigan qurilmalar yordamida to‘la yoki qisman to‘sish yo‘li bilan shaxta va karyerlarni yer osti suvlaridan himoya qilish usuli
Mas. Daryo bo’ylab baraj qurilishi suv oqimini tartibga solish va gidroelektr energiyasini ishlab chiqarishga qaratilgan.
Barit rudasi – tarkibida barit minerali – BaSО4; BaO bo‘lgan, sanoat miqyosida qazib olish va qayta ishlashiqtisodiy samara berishi mumkin bo‘lgan minerallar to‘plami
Mas. Konchilar bozorda ushbu mineralga bo‘lgan talab yuqori bo‘lishini hisobga olib, yer qa’ridan barit rudasini qazib oldilar.
Briketlash (qumoqlash): kukunsimon, mayda zarrachali va qirindi materiallarga, ba’zan qovishtiruvchi moddalar qo‘shish bilan mexanik kuch ta’sirida presslab yirik shakldagi donachalar olish jarayoni. Asosan qattiq yonuvchi qazilmalar (ko‘mir va boshqalar) qoldiqlari briketlaniladi
Mas. Mayda maydalangan ruda zarralarini ixcham va ishlatish uchun qulay shakllarga birlashtirishda briketlash asosiy rol o‘ynadi.
Burg‘i: zich yoki g‘ovak tog‘ jinslari orasida aylana shaklida quduq va shpurlarni burg‘ilash uchun ishlatiladigan uchki qismi tig‘langan asbob
Mas. Konchilar burg’ulashning ilg’or texnologiyalaridan yer qobig’ining chuqur qismidagi resurslarni o’rganish va qazib olish uchun foydalanganlar.
Burg‘ilash: portlatish, geologik qidirish, konni baholash va qazilmadan namuna olish xamda neft va suv chiqarish maqsadida parmalash yo‘li bilan ko‘ndalang kesimi katta bo‘lmagan aylana shaklidagi lahim (quduq, shupur) qazish jarayoni.
Mas. Ishchilar tog‘ jinslari qatlamlariga ehtiyotkorlik bilan kirib borganlarida, burg‘ulashning ritmik ovozi shaxtada aks-sado berdi.
Burg‘ilash nasoslari: Burg‘ilash jarayonida quduq tubini shlamdan yuvib tozalash, burg‘ilash uskunalarini sovutish, yuvuvchi suyuqliklarini quduqga haydash kabi ishlarni bajaruvchi gidravlik qurilma
Mas. Neftni qidirishda yerning ichki qismidan resurslarni olishda burg‘ilash nasoslarining samaradorligi asosiy rol o’ynaydi.
Cho‘ktirish mashinasi –cho‘ktirish usuli bilan foydali qazilmalarni boyitish dastgohi.
M. Cho‘ktirish mashinasi – tog’-kon sanoatida rudani qayta ishlash va materialni hajmi bo’yicha saralash uchun ishlatiladigan maxsus uskuna. Misol uchun, tog‘ konida toshlar va tuproqlarni qazib olingandan keyin ajratish uchun cho‘ktirish mashinasi o’rnatilishi mumkin. Bu material sifatini yaxshilash va korxona samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Diffuziya (lotincha diffusio – tarqalish, yoyish) – bu moddaning dastlab geterogen tizimda konsentratsiyasining tenglashishi tufayli o’tkazilishi. Diffuziya ko’plab texnologik jarayonlarning (adsorbsiya, quritish, ekstraktsiya va boshqalar) bosqichlaridan biridir. Diffuziya gazlar, suyuqliklar va qattiq moddalarda sodir bo’ladi. Ushbu moddalarda diffuziya mexanizmi sezilarli darajada farq qiladi.
Mas. Tog’-kon sanoatida diffuziya minerallar va ionlarning tog ‘jinslari bo’ylab harakatlanishida hal qiluvchi rol o’ynaydi, turli qazib olish va qayta ishlash usullariga ta’sir qiladi.
Dolerit (yunoncha doleros – aldamchi) plagioklazdan (bytownitdan andezingacha), monoklinik piroksen, olivin, titanomagnetitdan tashkil topgan asosiy senotip magmatik jinsdir.
Mas. Dolerit ezilgan tosh yo’llar uchun agregat sifatida va beton plomba sifatida muvaffaqiyatli ishlatilgan.
Drenaj – er osti gravitatsion suvlarini tabiiy chuqurliklarga (daryolar, ko’llar va boshqalar) yoki sun’iy inshootlarga (kanallar, shaxtalar va boshqalar) to’plash va tushirish orqali foydali qazilmalar konlari va tosh massalari hududlarini quritish usuli.
Mas. Tog’-kon sanoatida drenaj konlarni va karerlarni er osti suvlaridan himoya qilish uchun ularni tog’-kon korxonalarini qurish va ishlatish vaqtida drenaj qurilmalari yordamida ushlab turish uchun ishlatiladi.
Drenaj quvurlari -chuqur drenaj tizimining asosi bo’lib, ular hududni drenajlash uchun zarur bo’lgan suv olish va drenaj funktsiyasini bajaradi.
Mas. Drenaj quvurlari loy zarralarining kirib kelishidan (silting) himoya qilish uchun filtr materiali (geotekstil) bilan o’ralgan bo’lishi kerak.
Epigenez – yer yuzasidagi mavjud togʻ jinslarining ikkilamchi jarayonlar ta’sirida har qanday yangi oʻzgarishlari majmui – nurash, kimyoviy ta’sir, qayta kristallanish.
Mas. Biokimyoviy nomutanosiblik dieta va stressli hayotiy voqealarga ta’sir qilishi mumkin, ammo u ko’pincha genetika va epigenetikaga qaytadi.
Eroziya – togʻ jinslarini muhit yoki oqar suvlar ta’sirida emirilishi va yuvilishi.
Mas.O’rmonlar tuproq eroziyasini tartibga solishga va suv sifati va ta’minotini himoya qilishga yordam beradi.
Evtektika – (yunon. Utektos- oson suyuqlanuvchan)- erish t-rasidan past t-rada eritmadan bir vaqtda kristallanadigan qattiq moddalarning yupqa aralshmasi; xuddi shunday kristallashish hosil bo`ladigan suyuq metal eritmasi ham E.(suyuq E.) deyiladi. Ledeburit E.ga misol bo`lishi mumkin.
Mas. Eutektik singdirish harorati va chegara harorati o’rtasidagi sovutish singdiruvchi materialning nazoratsiz migratsiyasini oldini olish uchun tez amalga oshiriladi.
Evtektoid – (evtektika va yunon. eidos-xil)- metal qotishmalarning evtektikada o`xshash strukturaviy tashkil etuvchisi; lekin evtektikadan farq qilib, suyuq fazada emas, balki qattiq fazada hosil bo`ladi. Shuning uchun ikkita yoki undan ortiq fazali nozik ichki dispers tuzilishiga ega. Perlit (ma`lum strukturali po`lat) E.ga misol bo`ladi.
Mas.Evtekoid haroratgacha sovutilganda ostenit perlitga aylanadi.
Frezalash stanogi – bu turli xil materiallarni, shu jumladan metall, yog’och, plastmassa va kompozitlarni kesib ishlov berish uchun ishlatiladigan dastgoh.
Fretting – koroziya (ing Fretting, fret. – puturdan ketmoq, yemirmoq,)- vibratsiya natijasida detallarning jips tutash yoki bir-birining ustida sirpanadigan joylarida ularning sirtlari orasida mikroskopik siljish hosil bo`lganda kuzatiladigan korroziya.
M. Tog’-kon uskunalarini intensiv ishlatish bilan, takroriy kichik harakatlar tufayli fretting muammosi paydo bo’ladi. Masalan, er osti shaxtalarida birlashtiruvchi murvat yoki bo’g’inlarda fretting kuzatilishi mumkin.
Furma (nem.From, aynan-shakl)-metallurgiya pechi va agregatlariga havo yuboruvchi qurilma.
Fyuminglash (ingl. fume- bug`lantirmoq) – eritmadan rux, qo`rg`oshin va qalay qoldiqlarini ajratib olish usuli.
Granulotol- donador trotildir. Alyunotol – 15% alyuminiy kukuni bo’lgan trotilning granullangan kamari. Ularning ikkalasi ham qo’pol donador portlovchi moddalar sifatida tasniflanadi.
M. Qishda granulotol va alyuaotolni muzlatish mumkin, agar granulalar yuzasida 2 foizdan ortiq namlik mavjud bo’lsa.
Grab yuklagich– [græb ləʊdə] – bu og’ir yuk ko’taruvchi, yuqori sig’imli yuk mashinalari bo’lib, 16 tonnagacha katta hajmdagi materiallarni, shu jumladan vayronalar, tuproq/er osti tuproqlari, axlat, yog’och, bog ‘chiqindilarini ko’tarishga qodir. va boshqalar.
M. Kon qazish maydonchasi rudalar va agregatlar kabi quyma materiallarni samarali qayta ishlash uchun eng zamonaviy yuklagichni o’rnatdi.
Grunt– (tuproq, tuproq, zamin) – muhandislik faoliyati ob’ekti sifatida qaraladigan jinslar, tuproq va texnogen tuzilmalardan iborat ko’p komponentli dinamik (harakatdagi) tizim (tizim).
M. Muhandislar xavfsizlikni oshirish uchun zaminning barqaror bo’lmagan joylarida erni mustahkamlash chora-tadbirlarini, shu jumladan qoyatoshlarni murvatlash va quyma beton qo’llashni amalga oshirdilar.
Gumolitlar- gumus moddalarining kamida 30% nisbati bo’lgan organik moddalar. Gumolitlar didaktik jihatdan botqoq va torflarga boʻlinadi.
M. Gumolitlar yuqori vodorod miqdori, uchuvchi moddalar, birlamchi qatronlar va gazlarning yuqori rentabelligi va yaxshi sinterlanishi bilan tasvirlanadi.
Himoya qobig`i– reaktor bolinmasini germetik qoplovchi va reaktor ishlayotganda atrof muhitni puxta himoya qiluvchi kuchli inshoat
M. Konchilar o’zlarini yiqilib tushadigan qoldiqlardan himoya qilish va tog’-kon ishlarining og’ir muhitida xavfsizligini ta’minlash uchun mustahkam dubulg’a va bardoshli kombinezonlarni o’z ichiga olgan himoya qobig’ini kiyishadi.
Himoya qatlami– gazodinamik xodisalarni (gaz, koʻmirni otilib chiqishi yoki togʻ zarbasi) oldini olish maqsadida boshqa gorizontal koʻmir qatlamlariga nisbatan oldinroq qazish ishlari olib boriladigan koʻmir qatlami.
M. Himoya qatlami kon sharoitida yer osti konlar konstruksiyalarining barqarorligi va ishonchliligini ta’minlashda asosiy rol o‘ynaydi”.
Himoya qoplamalari – metal buyumlarni havoda yoki boshqa koproq agressiv muhitda korroziyadan saqlash uchun va shuningdek moshina detallarining sidirishga , yuqori temperatura bunga qarshiligini oshirish uchun ular ustiga ular sirtiga beriladigan metaldir
M. Himoya qoplamalari konchilik uskunalarida korroziyaning oldini olish va mexanizmlarning ishlash muddatini uzaytirish, og’ir kon sharoitida samarali va xavfsiz ishlashni ta’minlash uchun zarurdir.
Holat diagrammasi – muvozanat diagrammasi , faza diagrammasi – moddalarning olchami fazodagi nuqtalar korinadigan sistemaning piko ta erkin holat parametirlari kordinata oqlari boyicha qoyiladi .
M. Tog’-kon ishlarida asbob-uskunalarning turli ish holatini ko’rish va tahlil qilish uchun holat diagrammasidan foydalanish mumkin, bu texnik xizmat ko’rsatish jadvallarini optimallashtirish va qazib olish jarayonida umumiy samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Inflyuasiya – katta ochiq yoriqlar va bo‘shliqlar, voronkalar, shag‘al yotqiziqlar orqali yuza suvlarini erkin oqimi.
Ionlar – (yunoncha: ion — borayotgan, harakatlanayotgan) — zaryadlangan zarralar; atom yoki atomlar guruhi (molekulalar, radikallar va b.) elektron (yoki zaryatlangan zarracha) qabul qilganda yo yoʻqotganda hosil boʻladi. «I.» tushunchasi va terminini 1834-yilda ingliz olimi M. Faradey birinchi boʻlib tatbiq etgan.
M. Atomlardan elektron olish yoki yo’qotish natijasida hosil bo’lgan ionlar, zaryadlangan zarralar turli xil kimyoviy reaktsiyalarda va eritmalardagi elektr o’tkazuvchanlikda hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Ion asboblar – gaz razryadli asboblar -gaz yoki metal buglaridagi elektr razryadi asosida ishlaydigan asboblar . Odatda inert gazlar – neon ,kripton , argon va xokazolar yoki simob buglaridan foydalaniladi.
М. Ion asboblari, analitik kimyoda qo’llaniladigan murakkab asboblar kimyoviy birikmalarni ajoyib aniqlik bilan aniqlash va miqdorini aniqlash uchun ionlash usullaridan foydalanadi.
Itterbiy ( Shvetsiyadagi Itterbyu (Ytterby) qishlogi nomidan ) lantanoidlar oilasiga mansub kimkoviy element belgisi Yb(lat. Yttirium ) atom nomeri 70 , atom massasi 173,04 kumush rangi oq metall . uning oz miqdordagi oqsilidan eritib chidamli buyumlar tayyorlanadi.
М. Noyob tuproq metalli itterbiy o’zining noyob optik xususiyatlari tufayli lazerlar va ba’zi tibbiy asboblar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
Ittriy – Shvetsiyadagi Itterbyu (Ytterby) qishlogi nomidan kimyoviy element belgisi Y ( lat. Yttirium ) atom nomeri 39 atom massasi 88,9059 kumush rangi oq metall ota chidamli buyumlar yasash uchun ishlatilinadi . qotishmalarni tozalashda ishlatilinadi.
М. Ko’pincha LED yoritgichlari uchun fosforlarda topilgan itrium energiya tejaydigan yorug’lik manbalarining ranglarini ko’rsatishda va samaradorligini yaxshilashda ishlatiladi.
Jezlash ( latunlash )— metall (asosan, poʻlat) buyumlar sirtiga tarkibi mis (70%) va rux (30%) dan iborat yupqa (bir necha mkm) qatlamni qoplash. Asosan, elektrgalvanik usulda, yaʼni galvanik vannasida jezni choʻktirish usulida amalga oshiriladi.
M. Uskunaning metall yuzalarini korroziya va yemirilishdan himoya qilish uchun muhandislar jezlash qoplama jarayonidan foydalanadilar.
Jilolash (nem. Polieren. Lot. Polio – silliqlayman) – materiallar sirtiga oynaday silliq qilib ishlov berish (pardozlash). Metallar fetra yoki movutdan yasalgan, tez aylanuvchi yumshoq charxlar yoki sirtiga sayqallovchi pasta surkalgan, tez xarakatlanuvchi lentalar bilan J. stanoklarida, shuningdek abraziv suyuqlik bilan ishlanadigan ustanovkalarda jilolanadi.
M. Kondan tosh va mineral namunalarni qayta ishlagandan so’ng, muhandislar keyingi tahlil qilish uchun toza, silliq sirt olish uchun jilolash jarayonini amalga oshiradilar.
Kondensat (lot. Condensatus – zichlangan, quyuqlashtirilgan) – 1) gaz yoki bug`ni kondensatlashda hosil bo`ladigan suyuqlik. 2) Neft geologiyasida – gaz kondensatining yer sirtidagi sharoitda suyuqlikka aylangan qismi; ko`pincha, metan qatoridagi oson qaynovchi (3000C gacha to`la qaynab chiqadigan) uglebodorodlardan iborat. Muhim motor yonilg`isi.
Kondensator (lot. Condense – zichlayman, quyuqlashtiraman), issiqlik texnikasida – moddalarni gaz (bug`) holatdan suyuq yoki kristall holatga o`tkazadigan issiqlik almashtirgich.Ximiya texnologiyasida, issiqlik va sovitish qurilmalarida ish moddalarini kondensatlash uchun, bug`latish ustanovkalarida distillat olish uchun, bug` aralashmalarini ajratish va b. da foydalaniladi. Bug` berilgan bosimda bug`ning to`yinish t-rasiga qaraganda ancha past t-rali devor (sirtqi K.) yoki suyuqlikka (kontakt K.) bevosita tegib kondensatsiyalanadi. Bug`ning kondensatlanishi bug` hosil qilish issiqligining ajralishi bilan birga sodir bo`ladi; bunda issiqlikni qandaydir sovituvchi muhit (mas., havo) olib ketishi kerak.
Kopyor – 1) shaxta stvoli ustiga qurilgan kon texnikasi inshooti; yo`naltiruvchi (koperli) shkivlarni o`rnatishga, skiplar va ag`darma klentlarga ag`dargichlarni, kletlarning o`rnatma qurilmalarini o`rnatishga, shuningdek yuk ko`tarish mashinalarini joylashtirishga mo`ljallangan. Yog`och, metall va betondan (minora K.) quriladi. Muvaqqat (proxodka) va doimiy (ekspluatatsion) xillari bor.
2) Ustun- qoziq qoqadigan bolg`ani yoki vibratsion cho`ktirgichni o`rnatadigan va yo`naltiradigan, ustun- qoziq va shpuntni qoqadigan, ko`tarib va yo`nalishni to`g`rilab turadigan qurilish mashinasi. Elektr, dizel va bug` bilan ishlaydigan, oddiy va universal, shatakka olib yuriladigan va o`ziyurar xillari bor.
Korroziya (lot. Corrode – kemiraman) – metallarda K. – metallarning tashqi (korroziyalovchi) muhit bilan ximiyaviy yoki elektroximiyaviy ta`sirlashuvi natijasida yemirilishi. K. quyidagicha klassifikatsiyalanadi: korrozion yemirilishning geometric xarakteri bo`yicha (mas., yalpi, sirt ostidan, kristallitlararo, u yer- bu yridan); metallning muhit bilan ta`sirlashuv xarakteri bo`yicha – elektr toki o`tkazmaydigan muhitlar (gazlar, neft va b.) da boradigan ximiyaviy va elektrolitlarning suvdagi eritmalarida boradigan elektroximiyaviy; korroziyon muhit xili bo`yicha (mas., atmosferada, gazda); metall korrozion muhit ta`siri bilan bir vaqtda uchraydigan qo`shimcha ta`sir xarakteri bo`yicha (mas., kuchlanish ostidagi K., ishqalanishdagi K., kontakt K., fretning K.) k. natijasida buyumlar o`z xossalarini materialning to`la yemirilishiga qadar yo`qotadi. K.ning oldini olish uchun metallga korroziya bardosh komponentlar qo`shiladi(zanglamaydigan, korroziyabardosh maxsus po`latlar shunday olinadi), metall sirtiga boshqa metallar asosidagi himoya qoplamalari beriladi(xromlash, nikellash va b.) buyumlar bo`yaladi va b.
Kristallitaro Korroziya terkristallit korroziya – metall (qotishma) ning donachalari chegaralari bo`ylab paydo bo`ladigan korroziya. K. k. donachalar orasidagi bog`lanishni buzadi ba tashqi tomondan korroziya belgilarini yaqqol ko`rsatmay, uning ichki tomonidan chuqur yemirilishiga olib keladi.
M.Tog’-kon sanoatidagi konstruktsiyalar va materiallar kristallitaro korroziyaga duchor bo’lganidan keyin jiddiy favqulodda vaziyatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan vayron bo’ladi.
Listvenit: CO2 bilan boyitilgan eritmalar ta’siri ostida ultramafik, kamdan-kam hollarda asosiy va karbonat jinslarining o’zgarishi natijasida hosil bo’lgan o’rta va past haroratli metasomatik tosh. Ular kvarts, karbonat (ankerit, brainerit), xrom slyuda (fuchsit) va piritdan iborat; turmalin, rutil, sfen, aktinolit, xlorit, talk, serpantin va xromit ham uchraydi (oxirgi uchta mineral – lisitizatsiya qilingan serpantinitlardan aniq relikt).
M. Listvenit ultramafik jinslar (ko’pincha mantiya peridotitlari) to’liq karbonlashtirilganda hosil bo’ladi
Litoffilar – bir necha kilometr chuqurlikda cho’kindi va hatto vulqon jinslarining yoriqlari va teshiklarida mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan ekstremofil mikroorganizmlar. Ba’zilar toshlar yuzasida yashaydilar va fotosintez orqali o’zlarini energiya bilan ta’minlaydilar.
M. Litofillarga qaraganda zichroq bo’lganligi sababli, uning qattiqlashishi paytida po’stlog’iga pastroq cho’kib ketganligi sababli, xalkofillar litofillarga qaraganda kamroq bo’ladi.
Luping – asosiy kuvir o‘tkazgichning o‘tqazish qobiliyatini oshirish uchun unga paralel yotqizilgan va ulangan qo‘shimcha quvir o‘tkazgich uchaskasi (qismi)
M. Maydonda bir nechta lupinglar bor va ularning har biri yonida bir nechta odam turibdi.
Lyoss – (nem. Loss — yumshoq), – заррача ўлчами 0,01-0,05мм бўлган, оч сариқ рангли, кўзга кўринмас қатлам-қатлам жойлашган охак тошли чўкма тоғ жинси(тупроқ)
М. 20-asrning ko’p qismida amalga oshirilgan gidravlik oltin qazib olish Alyaskaning Markaziy qismida ko’plab lyoss chiqindilariga olib keldi.
Mineral (oʻrta asr lot. minera — ruda) fizik va kimyoviy jihatdan individuallashgan, odatda qattiq jism. Tarkibi va xossalari bo’yicha bir hil bo’lib, ular Yer, Oy va boshqa sayyoralar yuzasida va tubida sodir bo’lgan tabiiy fizik-kimyoviy jarayonlarning mahsulidir, odatda jinslar, rudalar va meteoritlarning ajralmas qismini ifodalaydi.
Mineral xom ashyo – sotiladigan tog’-kon mahsulotlari hisoblanadi. Mineral xomashyoga foydali qazilmalarni o‘zlashtirish jarayonida yer qa’ridan qazib olingan va ulardan xo‘jalik maqsadlarida foydalanish uchun zarur bo‘lgan qayta ishlanadigan foydali qazilmalar kiradi.
Mineral resurslar – bu alohida mintaqalar, mamlakatlar, qit’alar, okean tubida yoki umuman Yerning tubida aniqlangan, foydalanish mumkin bo’lgan va sanoatda foydalanish uchun yaroqli va, qoida tariqasida, geologik tadqiqotlar va geologiya-qidiruv ishlari bilan miqdoriy jihatdan aniqlangan foydali qazilmalar yig’indisidir.
Molibden, Mo (lotincha Molybdaenum, yunoncha molybdos -qoʻrgʻoshin) – Mendeleyev davriy sistemasining VI guruhi kimyoviy elementi, atom raqami 42, atom massasi 95,94. Tabiiy molibden ettita barqaror izotopga ega; 92Mo (15,86%), 94Mo (9,12%), 95Mo (15,70%), 96Mo (16,50%), 97Mo (9,45%), 98Mo (23,75%), 100Mo (9,62%).
Molibden rudalari -tarkibida molibden miqdori boʻlgan tabiiy mineral tuzilmalardir. Molibden rudalarida molibden bilan har xil nisbatda Cu, W, S (pirit), ozroq Bi, Be, Sn, Ag, Au; bundan tashqari, Re doimiy ravishda molibdenitda mavjud.
Azot (frans.azote, yunon.a-inkor qilish yuklamasi va zoe-hayot)- kimyoviy element, belgisi N (lat.Nitrogenium), at.n. 7, at.m 14,0067. Azot-rangsiz va hidsiz gaz; zichligi(kg/m3): gazsimoniniki 1,25, suyug`iniki 808.
Azot amiakni sintezlashda, turli protsess va qurilmalarda inert muhit, suyuq azot sovitish ustanovkalarida sovutish agenti sifatida ishlatiladi.
M. Tog’-kon sanoatida azot gazi portlash va yong’inlarning oldini olish orqali ma’lum hududlarni xavfsiz saqlash uchun ishlatiladi.
Niobium, Nb (lot. Niobium; Niobe nomidan – qadimgi yunon mifologiyasida Tantalning qizi * a. niobium; n. Niob, Niobium; f. niobium; ya’ni. niobio) – V guruhining kimyoviy elementi. Mendeleyev davriy tizimi, atom raqami 41, atom massasi 92,9064. Unda bitta tabiiy izotop 93Nb, po’lat rangli metall mavjud.
Niobiy rudalari (a. niobium rudalari; n. Nioberze; f. minerais de niobium; i. minerales de niobio) — tarkibida niobiy boʻlgan tabiiy mineral tuzilmalar. Niobiyning asosiy rudali minerallari: piroxlor (40-80% Nb2O5), kolumbit (50-78% Nb2O5) va loparit (7-20% Nb2O5). Niobiy rudalarida ko’pincha tantal aralashmalari mavjud.
Niobiy qotishmalari, niobiy (Nb) asosidagi qotishmalar. Niobiy qotishmalarining asosiy qotishma elementlari – molibden (Mo), volfram (V), vanadiy (V), titan (Ti), tantal (Ta) – niobiy bilan qattiq eritmalarning uzluksiz qatorini hosil qiladi.
Noyob metall rudalari – mustaqil minerallar yoki izomorf aralashmalar shaklida noyob elementlarni o’z ichiga olgan tabiiy mineral tuzilmalar, ularni iqtisodiy jihatdan samarali sanoat qazib olish uchun etarli miqdorda ruda va tomir minerallarida tarqalgan. Noyob deb tasniflangan elementlar Mendeleyev davriy elementlar sistemasining deyarli yarmini tashkil qiladi, garchi ular er qobig’ining taxminan 0,2% ni tashkil qiladi.
M. Qidiruv guruhi noyob metall rudalariga, jumladan tantal va niobiyga boy yangi konni topdi.
Oltin rudalari –tarkibida oltinni zamonaviy ishlab chiqarish usullari yordamida iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq boʻlgan miqdorda saqlaydigan tabiiy mineral birikmalar. Oltin rudalarining oʻzidan tashqari, tarkibida oltin saqlovchi mis, nikel, qoʻrgʻoshin va rux rudalari, kumush. , temir (temirli kvartsitlar) ma’lum, marganets, tarkibida oltin birlashuvchi komponent hisoblanadi.30 dan ortiq oltin minerallari topilgan.Asosiy sanoat ahamiyati tabiiy oltin.
Ozokerit- togʻ mumi (yunoncha ozo — hid va keros — mum * a. ozokerit, mineral mum; n. ozokerit; f. ozokerit, ozokerit, cire minerale, parafin qoldigʻi; yaʼni osocerita), — mineral modda, tabiiy aralashma suyuq neft moylari va smolali moddalar bilan parafin seriyali qattiq uglevodorodlar (CnH2n+2).
Oolitlar (yunoncha oon – tuxum va litos – tosh) – konsentrik qatlamli, ba’zan radial tuzilishga (markaziy yadro atrofida) ega bo’lgan ohak karbonati, oksidi va temir va marganets silikatlari, leptoxloritlar va boshqalarning sharsimon yoki ellipsoid shakllanishlari.
Opal (lotincha opalus, yunoncha opallios, sanskritcha “tushgan” — qimmatbaho tosh) sharsimon tuzilishga ega suvli kolloid kremniy oksidi.
Opal juda nozik va suvsizlanganda yorilib ketadi. Qattiqlik 5-6,5. Zichligi 1850-2300 kg/m3. Yorqinligi shishasimon, ba’zan marvarid yoki mumsimon.
Ort (nem. Ort – joy) — kon ishlari (qiyalik burchagigacha boʻlgan). 3° ), konning zarbasi bo’ylab (tik va eğimli cho’kish bilan) odatda uning qalinligi chegaralarida amalga oshiriladi. Ortning sirtga bevosita kirish imkoni yo’q.
Organogennik tog‘ jinslari- xayvonlar va o‘simliklar qoldiqlaridan hamda ularning xayot faoliyati mahsulotlaridan tashkil topgan cho‘kma tog‘ jinslari.
Portlatilgan tog‘ jinslarining uyimlanishi – portlovchi modda zaryadi portlatilgandan so‘ng ishchi maydonda hosil bo‘lgan tog‘ jinslari parchalari uyumining shakli.
Portlovchi moddalar zichligi -portlovchi modda massasini uning xajmiga nisbati.
Portlovchi moddalarni jipslanuvchanligi – portlovchi moddalarni saqlash davrida sochiluvchanligini yo‘qotib, zarrachalar bir-biri bilan yopishib, monolit massaga aylanish qobiliyati.
Portlovchi moddalarning turg‘unli – portlovchi moddalarni foydalanishdagi havfsiz va ekspluatasiya qilishdagi ishonchliligini ta’minlovchi fizik-kimyoviy tavsiflar majmui.
Quduqqa titratma ishlov berish- gidravlik titratma (suyuqlikni impulьsli gidravlik bosimi) yordamida massividagi yoriqlarini kengaytirish va ularni ko‘paytirish hisobiga tog‘ jinslarini o‘tkazuvchanlik qobiliyatini kuchaytirish
Quduqni loyqalanishi – burg‘ilash quduqlarida suyuqlikni yuqoriga chiqarib turilishi natijasida mayda tog‘ jinslarini (loyqani) quduq tubida to‘planib qolishi
Qumoq tuproq – tarkibida o‘lchami 0,005 mm dan kichik 10 % gacha gil zarrachalari bo‘lgan bo‘shoq qum-gilli cho‘kma tog‘ jinslari.
Quyqa (shlak) – metallarni elektroliz usulida tozalashda eritmaga o‘tmay, anoddan to‘kilib qolgan kukunsimon mahsulot; – tog‘ jinslarini maydalaganda, burg‘ilashda hosil bo‘ladigan mayda zarrachali mahsulot.
Qo‘ng‘ir ko‘mir – o‘simliklar qoldiqlaridan hosil bo‘lgan, ko‘mirlanish darajasi past, sifati torfdan toshko‘mirga o‘tish oralig‘idagi yonuvchi foydali qazilma.
Rudali maydon-foydali qazilmaning geologik tuzilishi bir hil bo‘lgan, kelib chiqishi o‘xshash va bir-biriga yaqin joylashgan konlar.
Rudali jism– bir turdagi ma’lum geologik elementdan iborat hamma tomondan tog‘ jinslari bilan chegaralangan turli shakl va xajmdagi tabiiy minerallar to‘plangan rudalar.
Sochilmalar – yer yuzasida tog‘ jinslari va minerallar bo‘laklarining sochilib ketgan to‘plami.
Sochilma konlar – hozirgi zamon fan-texnika va texnologiyalarning taraqqiyot darajasida qazib olish va qayta ishlash iqtisodiy samara beradigan, tarkibida qimmatli komponentlari yetarli bo‘lgan tog‘ jinslarining parchalarining tabiiy to‘plami.
Sulfatlar – sulfat kislotasining tabiiy tuzlari sinfiga mansub minerallar.
Sulfidli rudalar – tarkibida og‘ir metallarning oltingugurt bilan birikmalari bo‘lgan foydali qazilmalar to‘plami.
Sulfidlar – metallarning oltingugurt bilan birikmalarga sinfiga mansub minerallar.
Torf koni – o‘simliklarni suv – minerallar bilan oziqlanish, torflanish sharoitlarining o‘zgarish qonuniyatlarini ifodalovchi, qatlamlanib paydo bo‘lgan geologik hosila (jism).
Tog‘ jinslarini sovitish – tog‘ jinslari massividagi harorat rejimini o‘zgartirish jarayoni.
Tog‘ jinsining o‘tkazuvchanligi: bosimlar farqi hisobiga tog‘ jinslarini o‘zining orlig‘idan gaz va suyuqliklarni o‘tkazish qobiliyati.
Tog‘ jinsining cho‘kuvchanligi – tog‘ jinslarining namlanganda o‘z hajmini kichiklashtirish xususiyati.
Tog‘ jinsining reologik hossalari – mexanik kuchlar ta’siri ostida deformasiyalanish va zo‘riqish xolatida tog‘ jinslarning mustaxkamlik qobiliyatini aniqlovchi xossalar majmui (egiluvchanlik, qovushqoqlik, suriluvchanlik va b.).
Tog‘ jinslarini qatlamliligi – tarkibi, rangi, qalinligi xar hil bo‘lgan ustma-ust joylashgan qatlamlarga ega bo‘lgan tog‘ jinslari.
Uraninit – UO2+x oksid sinfidagi mineral (x U4+ ning U6+ ga qisman oksidlanishi yoki strukturaviy nuqsonlar tufayli 0 dan 1 gacha o’zgaradi). Tarkibida 86,86% gacha U, mexanik aralashmalar Pb – asosan radioaktiv parchalanish mahsuloti.
Uran rudalari — tarkibida uran boʻlgan tabiiy mineral birikmalar. Asosiy rudali minerallar: oksidlar – uranit, uran smola, qora uran; silikatlar – tabut; titanatlar – brannerit; uranil silikatlar – uranofan, betauranotil; uranil vanadatlar – karnotit, tyuyamunit; uranilfosfatlar – otenit, torbernit.
Ustki qatlamdan boshlab qazish – ko‘p qatlamli foydali qazilmalarni shaxta usuli bilan yuqori qatlamidan boshlab qazib olish tartibi.
Uvarovit—mineral, kalsiy-xromli granat, Ca3Cr2SiO43. Uvarovit odatda andradit va spessartin komponentlari aralashmasini o’z ichiga oladi.
Vismut (nem. Wismut) – kimyoviy element, belgisi Vi (lot. Bismuthum. Vismutning 90 % ga yaqini yarim metal rudalarni qayta ishlab olinadi. V.dan magnit maydoni kuchlanganligi o`lchanadigan asboblarning spirallari yasaladi.
Mas: Vismut muzlash haroratida 3% ga kengayadi va erish paytida qisqaradi.
Volfram – kimyoviy element, belgisi W (lot. Wolframum), V.po`latlarni legirlashda, yeyilishga chidamli va issiqbardosh qattiq qotishmalar olishda keng qo`llaniladi.
Mas: Tog’-kon sanoatida volfram asosan volframit va sheelit minerallaridan olinadi.
Vrub – Kesish, ko’mir yoki tosh massasidagi bo’shliq, qazish paytida uni keyinchalik yo’q qilishni osonlashtirish uchun yaratilgan. yoki bugle ushlab. ishlar. Amaldagi asbob-uskunalar va texnologiyaga qarab, kesish usuli bo’yicha mexanik, gidravlik va portlovchi moddalar ajratiladi.
Mas: Kesish tog’-kon uchastkasidan materialni qazish yoki olib tashlash jarayonini anglatishi mumkin, masalan, mineral konlarga kirish uchun toshni kesish yoki yer qatlamlarini kesish.
Vrub mashinasi – yer ostidagi foydali qazilma (ko`pincha ko`mir) qatlamida vrub ochadigan konchilik mashinasi. Vrub qatlamining qolgan joylarini mexanik vositalar yoki portlovchi moddalar bilan qo`porishni yengillashtiradi.
Mas: Tog’-kon sanoati kontekstida vrub deganda tog’-kon uchastkasidan materialni jismoniy kesish yoki olib tashlash uchun ishlatiladigan har xil turdagi asbob-uskunalar nazarda tutilishi mumkin.
Xalkozin (yunoncha chalkos — misdan), mis yaltiroqligi, Cu2S sulfid sinfiga mansub mineraldir. monoklinik tizim; olti burchakli polimorf 105 ° C dan yuqori haroratlarda barqaror. Kristal tuzilishi muvofiqlashtirishdir.
Xalkopirit (yunoncha chalkos – mis va piritdan), mis pirit, tarkibi bo’yicha CuFeS2 ga o’xshash sulfid sinfining mineralidir (odatda S ning ozgina etishmasligi bilan). U tetragonal sistemada, 700°S dan yuqorida – kubik sistemada kristallanadi.
Xloantit (yunoncha chloantes — koʻkalamzorlashtirish) — mineral, Ni-skutterudit, (Ni, Co) As3-x.
Xloantit – mishyak etishmovchiligi bilan skutteruditning izostrukturaviy o’zgarishi.
Xrizolit, peridot – mineral, sarg’ish-yashil va yashil shaffof navi kam temirli olivin. Kimyoviy tarkibi, navlari, fizik xossalari, joylashishi, xalq xo’jaligida qo’llanilishi.
Xrom– Mendeleyev davriy sistemasining VI guruhining kimyoviy elementidir. Izotoplar, fizik xossalari, boshqa elementlar bilan birikmalari, xalq xo`jaligida qo`llanilishi.
Xrom rudalari – bunday birikmalar va konsentratsiyalarda xromni o’z ichiga olgan tabiiy mineral tuzilmalar bo’lib, ulardan sanoatda foydalanish texnik va iqtisodiy jihatdan mumkin. Rudalarning kelib chiqishi, yirik konlari, umumiy zahiralari.
Yer sirtini xavfsiz deformasiyalanishi – ma’lum maydonda joylashgan bino va inshootlarga xamda qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlarga zarar yetkazmaydigan darajadagi yer yuzasini cho‘kishi yoki ko‘tarilishi.
Yerlarni biologik usullar bilan qayta tiklash (rekultivasiya qilish)– erni hosildorligi va qishloq xo‘jaligidagi qiymatini qayta tiklash uchun texnik rekulьtivasiyadan so‘ng o‘tkiziladigan kompleks meliorativ va agrotexnik tadbirlar majmui.
Yer qa’ri – er ostida joylashgan foydali qazilma koni hududi.
Yondosh tog‘ jinslari – foydali qazilmanining ostki va ustki tomonlaridan uning yuzasini bevosita o‘rab turgan tog‘ jinslari. Yotiq va qiya joylashgan foydali qazilmalarning ostki qismidagi yondosh tog‘ jinslari – qazilma zamini (pochva), ustki qismidagisi – qazilma shipi (krovlya), tik joylashgan foydali qazilmalarning ustki qismi – osilgan yon (visyachiy bok), ostki qismi – yotuvchi yon (lejachiy bok) deb yuritiladi.
Yopishmalar – magmatik tog‘ jinslari tarkibida o‘zining kattaligi va shakli bilan ajralib turadigan minerallarning nisbatan yirik durlari (kristallari).
Zanjirli tosh kesuvchi mashina – kon massividan monolit bloklarni kesib ajratib olish uchun ishlatiladigan ishchi organi zanjirli keskichdan iborat qazish mashinasi
Zaryad (portlovchi moddaning zaryadi) – portlash uchun tayyorlangan ma’lum miqdordagi portlovchi modda. Zaryadlar shakliga ko’ra konsentrlangan (sharsimon, kubsimon va boshqalar), cho’zilgan (silindrsimon, tekis), birlashtirilgan, cho’zilgan va sharsimon zaryadning almashinadigan qismlaridan iborat bo’ladi.
Zaryadlash mashinasi – ochiq va yer osti konlarini qazib olishda donador, patronli va suyuq (suv o’z ichiga olgan) portlovchi moddalarni zaryadlovchi bo’shliqlarga (teshiklar, quduqlar, qozonlar, kameralar) mexanizatsiyalashgan holda etkazib berish, shuningdek portlovchi moddalarni tayyorlash uchun qurilma ( igdanit, tarkibida suv bo’lgan portlovchi moddalar) yuklash jarayonida.
Zichlik o‘lchagich – moddalarni zichligini o‘lchash uchun ishlatiladigan asbob.
